Prof. dr. Eelco de Koning ontwikkelt een nieuwe methode voor eilandjestransplantatie
Aan het LUMC ontwikkelt prof. dr. Eelco de Koning een traject om nieuwe insulineproducerende cellen uit stamcellen klaar te maken voor implantatie bij patiënten met diabetes type 1. Het doel is om een onbeperkte toevoer van bètacellen te creëren, waardoor op grotere schaal patiënten kunnen worden geholpen.
Prof. dr. de Koning wordt in het veld gezien als expert op het gebied van onderzoek naar de zogenaamde eilandjes van Langerhans: clusters van insulineproducerende cellen (bètacellen) die zetelen in de alvleesklier. Om die reden draait zijn team in het LUMC sinds 2007 een programma voor de transplantatie van deze eilandjes bij patiënten met diabetes type 1. “Met eilandjestransplantatie kunnen we de insulineproductie van patiënten gedeeltelijk of zelfs helemaal herstellen. Het voordeel van deze methode, ten opzichte van een transplantatie van een gehele alvleesklier, is dat het veel minder ingrijpend is voor het lichaam van de patiënt. De transplantatie van een orgaan vereist een grote operatie, met alle daarbij behorende complicaties. De eilandjes daarentegen kunnen we onder lokale verdoving inbrengen, met een prik tussen de ribben en een klein slangetje in de poortader van de lever. Via deze poortader komen de eilandjes in de lever terecht, waar ze zich nestelen en beginnen te functioneren. Na enkele uren kan de patiënt alweer uit bed. Wel moet de patiënt, net zoals bij de transplantatie van de gehele alvleesklier, voor de rest van zijn of haar leven afstotingsremmende middelen slikken.”
Stamcellen als alternatief voor donororganen
Hoezeer de transplantaties van eilandjes van Langerhans ook van waarde kunnen zijn voor een deel van de patiënten met diabetes type 1, er zit een limiet aan de hoeveelheid ingrepen die de afdeling van het LUMC kan uitvoeren. “De eilandjes die we gebruiken voor transplantaties halen we uit gedoneerde alvleesklieren”, vertelt prof. dr. de Koning. “Daardoor zijn we afhankelijk van het aantal donororganen – en dat is zeer beperkt. Bovendien bestaan die eilandjes uit reeds volgroeide bètacellen, die we in het laboratorium niet meer kunnen vermenigvuldigen om ze in aantal te vergroten. Al met al kunnen we veel minder transplantaties uitvoeren dan gewenst - slechts zo’n vijf tot tien per jaar. Daarom onderzoeken we nu, met financiering van DON, hoe we zelf grote hoeveelhedenbètacellen kunnen kweken en gereed kunnen maken voor transplantatie bij de patiënt. Daarbij maken we gebruik van stamcellen, die in tegenstelling tot volwassen cellen gemakkelijk vermenigvuldigen. Zo hopen we in de nabije toekomst een groter aantal patiënten te kunnen behandelen.”
Het kweekproces begint bij het vermenigvuldigen van zogenaamde pluripotente stamcellen in speciaal daartoe ontworpen incubatoren. Als de onderzoekers over voldoende cellen beschikken, voegen ze er specifieke eiwitten en hormonen aan toe. Daarmee veranderen ze de stamcellen in het gewenste celtype. “Er was enig onderzoek voor nodig om de juiste signalen te achterhalen”, aldus prof. dr. de Koning. “Maar inmiddels weten we hoe we van stamcellen insulineproducerende cellen kunnen maken. De resultaten stemmen dusdanig optimistisch dat we heel gestaag naar de eerste proeven met patiënten gaan toewerken. Zodra we zeker weten dat we de gekweekte cellen veilig kunnen transplanteren, willen we de eerste onderzoeken met een klein aantal patiënten uitvoeren.”
Mogelijk geneesmiddel voor diabetes type 1
Met de resultaten van zijn onderzoek hoopt prof. dr. de Koning het aantal behandelingen dat jaarlijks kan worden uitgevoerd aanzienlijk te verhogen. “Hoewel er in het proces nog ruimte voor verbetering bestaat, zijn we inmiddels in staat om onbeperkt nieuwe bètacellen te produceren. Als we die kunnen toepassen in behandelingen, kunnen we veel meer patiënten helpen dan voorheen. Maar er zijn nog obstakels om te overwinnen. Zo is de gebruikte methode om cellen te kweken en te transformeren nog te arbeidsintensief voor toepassingen op grote schaal. Om die reden zoek ik samen met mijn collega’s, dr. Carlotti en dr. Engelse, naar manieren om het proces te automatiseren.
Daarnaast zou de behandeling op dit moment nog niet voor iedere patiënt een optie zijn, vanwege de bijwerkingen van de afstotingsremmende medicijnen. Daarom proberen we de stamcellen zo te veranderen dat ze niet worden afgestoten als ze insuline produceren in het lichaam. Tot we zover zijn, is de behandeling vooral interessant voor patiënten die buitengewoon veel hinder ondervinden van hun ziekte. Dat is een overwinning op zich, want voor die patiënten is het een heel fijne uitkomst als de diabetes weg is of gemakkelijk onder controle gehouden kan worden na de celtransplantatie. Maar zolang we mogelijkheden zien om meer patiënten te helpen dan voorheen, blijven we werken om die te verwezenlijken.”